ایثار و شهادت به عنوان والاترین ارزش های انسانی در دین مبین اسلام مد نظر بوده و همواره بر آن تاکید شده است. این مفاهیم ژرف در طول تاریخ همواره سرنوشت بشر را تعیین کرده و او را از نابودی معنوی نجات داده است. در فرهنگ اسلامی ما توجه به این مفاهیم همواره رایج بوده و پس از انقلاب اسلامی و در هشت سال دفاع مقدس به اوج خود رسید. اهمیت والای این امر، لزوم توجه به آن را در جامعه امروز که با مفاهیمی چون جهانی شدن و در هم آمیختن فرهنگ ها و حتی تهاجم فرهنگی همراه است، نشان می دهد. در این بین کودکان به عنوان آینده سازان فردای بشر، نیازمند آشنایی با این مفاهیم و حتی میل به تحقق آن در جهت ساختن جامعه ای آزاد و اسلامی اند. تحقیق حاضر با هدف بررسی روش های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت بین کودکان انجام گرفته است. روش پژوهش از نوع توصیفی، تحلیلی است و جامعه آماری کلیه کتب، مقالات و متون مربوط با موضوع بوده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که روش های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت به کودکان عموما بر روش اسوه سازی و الگو برداری، روش آسان سازی، روش مشاهده و روش داستان گویی استوار است.

مقدمه:
شهادت، مرگی است که شخص مؤمن، آگاهانه و با اختیار و به خاطر اهدافی که از منظر دین، مقدس شمرده شده، آن را بر می‎گزیند و قرآن کریم از آن به معنای «قتل فی سبیل الله» یاد کرده است.
اسلام با طرح شهادت نه تنها تحول نوینی در مسأله ی مرگ ایجاد کرد، که از او به عنوان حیات جاوید و زندگی راستین نام برد و در حقیقت شهادت را تولدی دوباره دانست. وقتی که انسان ها شهادت را یک ارزش و شهادت خواهی را به عنوان والاترین آرمان خود برگزیدند و انتخاب کردند و در جستجوی آن، حجاب ها و موانع را در هم شکستند، بارزترین خصلتی که در مسلمانان مجاهد متجلی می شود، بت شکنی است. شهادت جهاد رنگین و سرخ رنگ است و رنگ خون دارد، خونی که به پیشگاه مقدس الهی تقدیم می شود. شهادت قربانی کردن در راه حق است. شهادت وقتی است که هدف، حق باشد و آرمان خدا باشد.
خداوند در قرآن کریم بارها به این مفهوم والا اشاره نموده و در مورد شهیدان چنین می فرماید:« آنان که در راه خدا کشته می شوند مردگان مپندارید آنان زندگانند و نزد خدای خویش روزی می خورند. »(ال عمران، 169)
در ترویج فرهنگ شهادت نیز در قرآن کریم آمده است. « اگر شما در راه خدا کشته شوید یا بمیرید هر آینه مغفرت و رحمت خدا برای شما خواهد بود(و رحمت و مغفرت خدا برای شما بهتر است) از آنچه را که در دنیا برای خود اندوخته اید. »(آل عمران، 157)
«به کشته شدگان در راه خدا، مرده نگویید چرا که زنده اند، لکن شما درک نمی کنید»(بقره، 154)
شهادت مقام و منزلتی است که علی(ع) آن را پایان دادن به فروغ درخشان زندگی در کمال هوشیاری و آزادی برای رسیدن به هدفی که آن هدف والاتر و بهتر از زندگی طبیعی دنیا است می داند. شهادت عبارت است از سوختن و شعله ور شدن در آتش عشق الهی برای ایجاد زمینه ی حکومت عدل اسلامی در جهان تا سعادت و خوشبختی جامعه در راه رسیدن به آن فراهم شود.
امام علی(ع) در نامه ای به مالک اشتر می فرماید:« خداوند پایان زندگی من و تو را به سعادت و شهادت قرار دهد زیرا بازگشت همه ی ما به سوی اوست و چه بهتر که بازگشت مان با شهادت در راه خدا توام شود. (نهج البلاغه، قسمت نامه ها، نامه 52)
مولای متقیان در فرازی دیگر، شهادت را گرامی ترین مرگ ها معرفی می نماید:«همانا گرامی ترین مرگ ها کشته شدن در راه خداست. سوگند به آن که جان پسر ابوطالب در دست اوست هزار ضربت شمشیر بر من آسان تر از مرگ در بستر راحت، و در مخالفت با خداست». (نهج البلاغه، خطبه 122)
فرهنگ شهادت طلبی با توجه به شمولی که در معنای واژه فرهنگ نهفته است، حالت استیلا، فراگیری و نهادینه شدن اشتیاق به شهادت در راه خدا، در جامعه ی اسلامی است. چنانچه فرهنگ نماز تا حدودی چنین شمولی دارد). ذبیح، 138.)
کلمات شهید و ایثار کلماتی که در همه ی عرف ها، توأم با قداست و عظمت بدان نگریسته شده است(دهخدا، 1352)
ایثار به معنای بذل، گذشت کردن از حق خود برای دیگران، نفع دیگری یا دیگران را بر خود ترجیح دادن است. (انوری، 1381)همچنین به معنای غرض دیگران را بر خود مقدم داشتن، برگزیدن و منفعت غیر را بر خود مقدم داشتن و این کمال درجه سخاوت است به کار رفته است. (دهخدا، 1352)
خیر اندیش(1382) در پژوهشی تحت عنوان« شهادت و شهید در عرفان اسلامی» به تبیین مفهوم شهادت در اسلام و آیات و روایات و از دیدگاه ائمه ی اطهار و دیدگاه چندتن از عارفان پرداخته است.
هم چنین در پژوهشی دیگر رجبعلی(1385) تحت عنوان ابعاد عملی و نظری ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و نقش آن در پیش گیری از جام نشان دادکه فرهنگ ایثار با کارکردهایی که در جامعه دارد می تواند از بسیاری از جرم ها پیش گیری نماید.
رحیمی(1383) در پژوهشی تحت عنوان «تعلیم و تربیت در نهضت حسینی» به بررسی نظرات و دیدگاه حضرت سیدالشهدا(ع) در باب تعلیم و تربیت و شناسایی هر چه بیش تر ماهیت قیام امام حسین(ع) و معرفی الگوی وارسته و شایسته در امر تعلیم و تربیت به نسل نوپای جامعه و هم چنین این که چهارده معصوم(ع) نوری هستند جهت هدایت بشر به قله ی سعادت و در این راه از هیچ کوششی دریغ نکرده اند، حتی در میادین جنگ، و حتی در سخت ترین شرایط اقدام به هدایت افراد به سمت حق نموده اند، وجود نازنین حضرت سیدالشهدا(ع) سراسر زندگیشان از تولد تا شهادت و تا قیام و قیامت حاوی نکات ارزنده ی تعلیم و تربیت است. و راه گشای رهروانش خواهد بود، پرداخته است.
فرهنگ ایثار و شهادت به عنوان مجموعه آگاهی ها و باورها و آداب و اعتقادات و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین درجه ی کمال، می شود. در نظام تربیتی اسلامی از مهم ترین و بارزترین ویژگی های این مکتب به شمار می رود. فرهنگ ایثار و شهادت در دامن خود انسان هایی برخوردار از روحی بزرگ، منشی عظیم که با زهد گرایی و عدم وابستگی به دنیا هم راهند را بار آورده است. ایثار از یک سو بالاترین مراتب احسان است و از سوی دیگر، بهترین زمینه ی روحی، عاطفی، و هم دردی و هم دلی برای اقامه ی عدل و گسترش عدالت است. این مفاهیم به لحاظ تاثیری که در فرهنگ جامعه دارند از لحاظ تربیتی دارای ارزش و جایگاه رفیعی هستند. اهمیت این امر لزوم ترویج فرهنگ و ترویج این مفاهیم را در بین کودکان و نوجوانان و به طور کلی در بین افراد جامعه سبب می شود.
با توجه به مطالب فوق، مسأله ی اساسی پژوهش حاضر، تبیین راه کار های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت بین کودکان بوده است. در این راستا ضمن بررسی منابع و مراجع مختلف ابتدا، ابعاد فرهنگ ایثار و شهادت بررسی و سپس راه کارهایی در ترویج فرهنگ فوق به بحث گذارده شده است.
در پژوهش دو سؤال اصلی ذیل طرح و مورد بررسی واقع شده است:
1-روش های ترویج فرهنگ ایثار به کودکان چه می باشد؟
2-راه کارهای ترویج فرهنگ مفهوم شهادت در بین کودکان چه می باشند؟
روش
روش پژوهش
پژوهش حاضر به دنبال تبیین راه کار های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت بین کودکان بوده و با عنایت به عنوان و سؤال های مطروحه، پژوهش به شیوه ی توصیفی و از نوع تحلیل اسنادی انجام شده است.
جامعه و نمونه پژوهش
با توجه به روش پژوهش، جامعه ی آماری پژوهش، شامل منابع مرتبط با موضوع مورد بررسی می باشد. از آنجا که در پژوهش حاضر منابع و مراجع موجود فیش برداری و در راستای هدف پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است، نمونه گیری انجام نشده و کلیه ی منابع و مراجع در دسترس مذکور مورد بررسی و تحلیل واقع شده است
ابزار گرد آوری داده ها
به معنای خاص پژوهش های میدانی، ابزاری در پژوهش استفاده نخواهد شد، ولی در این ارتباط از فرم های فیش برداری به منظور گردآوری نتایج مطالعات مرتبط استفاده شده است.
شیوه ی تحلیل داده ها
از آنجا که داده های به دست آمده کیفی است، بنابراین از تحلیل های کیفی به منظور تحلیل و جمع بندی آن ها استفاده شده است.
تحلیل یافته های پژوهش
در این جا نتایج بررسی سؤال های پژوهش ارائه خواهد شد:
1- بررسی سؤال اول پژوهش
اولین سؤال اصلی پژوهش حاضر عبارت بود از این که؛ روشی های ترویج فرهنگ ایثار به کودکان چه می باشد؟
در پاسخ به سؤال یک پژوهش باید گفت که ایثار به عنوان یکی از ارزش های والای انسانی است که در دین اسلام نیز بر آن تاکید فراوان شده است. ایثار در لغت به معنای بذل کردن و دیگران را بر خود ترجیح دادن است. از پیامبر اکرم(ص) سؤال کردند چه کسی نزد خداوند محبوب تر است. پیامبر اکرم در جواب فرمودند:« آن که نفعش به انسان ها بیش تر رسد». (کافی، ج 7)اهمیت این امر بر هیچ کس پوشیده نیست و ایثار به عنوان ارزشی اجتماعی می تواند در جلوگیری از انحرافات و ارتقای فرهنگ عمومی جامعه، نقشی کلیدی را داشته باشد. بر این اساس و با توجه به اهمیت این امر لازم می نماید تا در پرداختن به این امر مهم اهتمام لازم صورت گیرد و یکی از راه کارهای آن ترویج فرهنگ ایثار به کودکان است تا در فردای جامعه آثار این مهم را در جامعه مشاهده کنیم.
در ترویج فرهنگ ایثار به صورت رسمی آن که بر عهده مدارس است می توان در دو بعد ترویج فرهنگی و پرورشی اقداماتی را انجام داد.
الف: بعد ترویج فرهنگی
1- شناساندن مفهوم، اهمیت و نقش ایثار در زندگی آدمی
2-آشنایی با مصادیق عینی و عملی ایثار در زندگی ائمه، مشاهیر و بزرگان تاریخی
3- آشنایی با سازمان های داوطلبانه به ویژه سازمان های موفق ویژه ی نوجوانان و جوانان
ب: در بعد پرورشی
ایجاد انجمن ها، تشکل ها و تیم های خود جوش دانش آموزی در عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی می باشد. (مجموعه مقالات فرهنگ ایثار و شهادت، ص 92)
در حیطه ی کلی و درخصوص ترویج فرهنگ ایثار به کودکان از روش های تربیتی که در زیر ذکر می گردد استفاده نمود:
در دوره ی کودکی که کودک در این دوره وارد مرحله جدیدی از رشد عقلی(ذهنی) می‏شود و پیاژه آن را مرحله «عملیات عینی» نامیده است. «این دوره، به این دلیل عملیات عینی خوانده می‏شود که با وجود رشد استعدادهای ذهنی و عقلی در کودک، هنوز عملیات ذهنی وابستگی به جهان خارج دارد و حل مسایل در گرو ارتباط مستقیم و عینی است. »(بی‏ریا و دیگران، 1375) از نظر پیاژه، کودک در این مرحله دارای احساسات و عواطف قوی است و از این حیث مانند بزرگ سالان است اما از لحاظ فکری قابلیت درک مطالب و مفاهیم انتزاعی را ندارد. به همین دلیل بهترین روش برای ترویج فرهنگ در این دوره روش الگو پذیری و یا اسوه سازی بر ای کودک است. تجربیات شخصی و رفتار کودکان و نوجوانان حاکی از الگو پذیری انسان است. می توان ادعا نمود که نمودار آموزه ها و شکل گیری شخصیت انسان ها بیش تر از آن که متأثر از گفتار مربیان باشد، متأثر از رفتار الگوهاست که برگشت به تقلید آگاهانه و گاهی نا آگاهانه می کند. الگو پردازی و الگوپذیری یک روند آرام و تبلیغ غیر مستقیم است.
اسلام بیش از سایر روش های تربیتی به آن تاکید نموده و پایه ی هدایتی خود را بر این اساس استوار ساخته است. لذا در جهت معرفی الگوهای مطمئن، تنوع الگوها وبرحذر داشتن از پیروی الگوهای شیطانی اهتمام ویژه دارد. حضرت امام محمد باقر(ع) به ابوحمزه بدین منظور فرمودند: انسان ها اگر چند فرسخ از وطن خود دور شوند، راهنما انتخاب می کنند، در حالی که راه آسمان دورتر و مهمتر از راه زمین است، لذا باید در امور خود راهنما انتخاب نمائید(. کافی ج 1)
کودک با تقلید از رفتار بزرگترها بیش ترین تاثیر را از آن ها می پذیرد و از این طریق می توان وی را با گذشت و چشم پوشی از خواسته های خود در مقابل کودک ترویج فرهنگ دهیم. ایثار مفهوم کلی و با اهمیت در تعلیمات دینی و آموزه ای مذهبی دین اسلام است و جزء صفات و ارزش هایی است که همواره مورد احترام برای نوع بشریت است. ایثار را از طریق عمل کردن و گذشت می توان ترویج فرهنگ داد.
2- بررسی سؤال دوم پژوهش
دومین سؤال اصلی پژوهش حاضر عبارت بود از این که؛ راه کارهای ترویج فرهنگ مفهوم شهادت در بین کودکان چه می باشند؟
برای ترویج مفهوم شهادت در بین کودکان باید با زبان کودکانه سخن گفت و برای بیان این مفهوم می توان از روش هایی چون سهولت و آسان سازی این مفهوم استفاده نمود در آموزش مفهوم شهادت به کودکان، باید توان شناختی، عاطفی و انگیزشی کودکان را در نظر گرفت و از زیاده‏روی و سخت‏گیری در روند آموزشی پرهیز شود، زیرا هدف از آموزش این مفهوم، برانگیختن شوق و رغبت کودکان به یادگیری آموزه‏های شهادت و از خود گذشتگی است و نه صرفا انتقال این مفهوم در حد یک ایده آل و مفهوم کلی، از این‏رو، پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله همواره این سخن را تکرار نموده‏اند که «آموزش دهید و آسان بگیرید و سخت‏گیری نکنید»(ری‏شهری، 1376) براین اساس و با تاکیدات دین اسلام در آموزش می توانیم به طور کلی مفاهیم دینی و به صورت خاص مفهوم شهادت و فرهنگ شهادت را از طریق سهولت و آسان گیری برکودکان در میان آن ها ترویج دهیم. به طور کلی ساده سازی و آسان سازی در امر آموزش به یادگیری بهتر منجر می شود.
هم چنین از طریق داستان گویی نیز می توان این مفهوم را در بین کودکان ترویج و گسترش داد. داستان یکی از مناسب‏ترین روش‏های آموزش مفاهیم دینی به کودکان است؛ زیرا کودکان شیفته ی شنیدن قصّه و خواندن داستان می‏باشند و این سبب می‏شود تا بخش عمده ی تعلیم و تربیت دینی کودکان از این راه انجام پذیرد. هرچه استفاده از داستان های مناسب بیش‏تر باشد، تأثیر این آموزش و رسیدن به هدف‏های مورد نظر آن، ساده‏تر و سریع‏تر صورت می‏گیرد. در اهمیّت این روش و بهره‏گیری از آن، همین بس که در قرآن کریم و تعالیم انبیای الهی و کتاب‏های آسمانی هم این روش مؤثر، یعنی زبان داستان و قصّه برای آموزش، هدایت، القای مفاهیم و پیام‏های دینی مورد توجّه قرار گرفته است. قرآن کریم بسیاری از مفاهیم، حقایق و آموزه‏های دینی را در قالب بهترین قصّه‏ها، به زبانی ساده، جذّاب و قابل فهم برای مردم بیان نموده است. مثلا در داستان حضرت ابراهیم علیه‏السلام اثبات توحید و یگانگی خداوند و در داستان عُزَیر کیفیت معاد بیان گردید است بدین ترتیب می توان ازاین روش نیز در بیان و ترویج مفهوم شهادت در بین کودکان استفاده نمود.
روش دیگری که از طریق آن می توانیم این مفهوم را به کودکان بیاموزیم روش نمایشی است این روش که به عنوان یکی از روش های تدریس نیز مورد استفاده دارد، میتواند به نحو مطلوبی گذشت و فداکاری را در بین کودکان رواج دهد. منظور از نمایش، مجسّم کردن و به صورت مشهود و محسوس درآوردن پیام‏ها و آموزه‏هاست. روش نمایشی یکی از روش‏های آموزشی است که دارای تأثیر فوق‏العاده‏ای می‏باشد و از راه آن می‏توان آموزه‏های دینی را در قالب‏های قابل مشاهده و به گونه‏ای روشن، آسان و محسوس به کودکان آموزش داد. نمایشی کردن مفاهیم عقلی و انتزاعی، به ویژه برای کودکان با توجه به غلبه برخورد حسّی آنان، موجب می‏شود که این‏گونه مطالب بهتر درک شود و یادگیری عمیق‏تری صورت پذیرد؛ معمولا کودکان، خاطرات نمایشی را که در کودکی دیده‏اند، به شکل آگاهانه یا ناآگاهانه، تا آخر عمر در حافظه خود حفظ و نگهداری می‏کنند. این روش به دلیل ارتباط عاطفی و تمرکز زیاد حواس(شعبانی، 1382) می تواند در یادگیری این مفهوم به کودکان کمک نماید. و از آن‏جا که قصه و داستان آموزه‏ها و حقایق آموزشی را به طور غیر مستقیم بیان می‏دارد، از نظر روان‏شناسی تربیتی نیز یکی از مهم‏ترین و مؤثرترین روش‏های آموزشی به حساب می‏آید.
بحث و نتیجه گیری
آنچه امروز بیش از هر چیز نیازمند آن هستیم انگیزه های ایثارگرانه ی مستمر، مداوم، آگاهانه، هدف مند و رشد یافته است. در واقع آدمی جز با رشد انگیزه، پروردن، تقویت آن و نیز آموختن ، مشاهده و لذت بردن از پیامدهای آن نمی تواند به مرحله ایثار گری برسد. چنانکه امام علی(ع) می فرماید:« ایثار نهایت نیکویی است و برترین همه نیکی ها ». در این بین نهاد خانواده به عنوان مهمترین بخش تربیتی که با کودکان سر و کار دارد باید انگیزه های ایثار گرانه را با روش های ارشادی و تربیتی در کودکان ترویج دهد. خانواده موظف است بذرهای نیک اندیشی را در ضمیر پاک کودکان جستجو کند و با کردار و گفتار نیک بپروراند. مهم ترین اقدامات والدین در این مسیر می تواند هدایت رشد اجتماعی کودکان در تعامل مستقیم آنان با دیگران و مشاهده تعاملات خانواده باشد. والدین باید مفهوم حقوق و انتظارات متقابل و نوع دوستی را به فرزند خود بیاموزند و خود نیز به عنوان الگوی عینی فرزند رفتار ایثارگرانه داشته باشند و با چشم پوشی از خواسته های خویش این امر را به صورت عملی به کودکان بیاموزند.
به طور کلی روش ها و راه کارهایی را که می توان در آموزش و ترویج مفهوم ایثار و شهادت به کودکان از آن استفاده نمود با عناوین روش های مستقیم و غیر مستقیم مطرح می شود و استفاده از روش های غیر مستقیم بسیار مفید تر از روش مستقیم است زیرا در روش مستقیم تذکرات زیاد و متوالی سبب لجاجت و مقاومت منفی و بیان ایرادات و نصیحت ها، احساسات کودکان را جریحه دار می کند و روش الگویی وروش استفاده از مثال و قصه گویی و نمایش از جمله روش هایی غیر مستقیم است. برای آموزش و ترویج ایثار و شهادت به کودکان، اولین چیزی که باید مد نظر داشت و درباره آن آگاهی پیدا کرد شناخت روحیات و مراحل رشد ویژگی های کودکان است باید توجه داشت که وجود گرایش دینی در کودکان انکار ناپذیر است، آن ها سرشت خداجوی دارند و مفاهیم اساسی دین اسلام نیز اموری است که با سرشت کودک سازگاری دارد و اکتسابی نیست؛ وظیفه تعلیم و تربیت شکوفا کردن این گرایش های فطری است. علاوه بر تمایلات فطری، باید به تفاوت های فردی نیز توجه داشت، برخی از کودکان مطلب را سریعتر و برخی کند تر یاد می گیرند. سطح فکر کودکان نیز مختلف است، برخی در پاسخ به سؤالی به تفکر شهودی بر می گردند و برخی در سطح عملیات عینی قرار دارند.

منابع و مآخذ
- قرآن کریم.
- انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن(جلد اول)، تهران: سخن.
- بی‏ریا، ناصر و دیگران،. (1375). ، روان‏شناسی رشد(2)، چ اول، تهران:سمت.
- خیر اندیش، مهدی(1382). شهادت و شهید در عرفان اسلامی، پایان نامه ی دکتری، دانشگاه شیراز.
- دبیر خانه شورای هماهنگی و نظارت بر امر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت. (1384). مجموعه مقالات و سخنرانی ها هم اندیشی فرهنگ ایثار و شهادت، تهران:انتشارات نقش گستر.
- دهخدا، علی اکبر، لغتنامه(جلد هفدهم)، تهران: دانشگاه تهران، 1352.
- ذبیح، علیرضا. (138.). تأثیر وجود فرهنگ شهادت طلبی در حفظ دین و ارزش های دینی، پایان نامه کارشناسی ارشد معارف اسلامی، تابستان 138..
- رجبعلی، اسلام. (1385). بررسی ابعاد عملی و نظری ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و نقش آن در پیش گیری از جرم، پایان نامه ی کارشناسی ارشد. دانشگاه قم.
- رحیمی، محمود. (1383). تعلیم و تربیت در نهضت حسینی(ع)، پ‍ای‍ان ن‍ام‍ه ی کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی(تهران مرکزی).
- شعبانی حسن. (1382). مهارت های آموزشی و پرورشی، تهران:انتشارات سمت.
- ک‍ل‍ی‍ن‍ی ، م‍ح‍م‍دب‍ن ی‍ع‍ق‍وب ، صول کافی، ج 1،
- محمد محمدی ری‏شهری. (1376). ، العلم والحکمه فی الکتاب والسنه، قم، دارالحدیث، حدیث 1311.
- نهج البلاغه