دوران هشت سالة دفاع مقدس، خاطرات، عملکردها و اقدامات بسیار درخشانی از حضور پرحماسة بانوان و شیرزنان ایرانی در خود به یادگار گذاشته است. این خدمات در واقع در عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، هنری، سیاسی و حتی نظامی همراه و همگام با مردان حماسه‌آفرین در زمان جنگ، امری پیش پا افتاده نیست که بتوان به سادگی از کنار آن گذشته و آن را نادیده انگاشت.
بانوان ایرانی در این مدت هشت ساله نشان دادند که به راستی لیاقت افتخار آفرینی برای جامعة خویش را خواهند داشت. آنها هم در صحنة نبرد به صورت رویارویی مستقیم با دشمن اشغالگر و مهاجم مصاف کردند و هم در پشت جبهه و در عرصه‌های مختلف منشأ خدمات گرانبهایی گردیدند که تاریخ انسانیت و ارزشها الی‌الابد از آن همه خدمات ایثارگرانه، به نیکی یاد خواهد نمود.
همچنین این مقاله، در کنار مرور اقدامات و عملکردهای بانوان ایثارگر در جبهه و پشت جبهه، به بیان بایسته‌هایی در زمینة نشر فرهنگ دفاع مقدس توسط بانوان در دوران کنونی ـ یک نسل یا ربع قرن از آغاز دفاع مقدس گذشته است ـ پرداخته و ضرورت حضور بانوان، جهت انتشار فرهنگ دفاع مقدس در دوران کنونی را ضروری می‌داند.
اصطلاحات و لغات کلیدی:امام خمینی(ره)، دفاع مقدس، فرهنگ و ارزشها، بانوان، بسیج
دفاع مقدس و نقش چشمگیر بانوان در آن
بانوان ایثارگر ایرانی با داشتن تجارب ذیقیمت از حضور در صحنة اجتماع در دوران پیش از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، در طول مدت هشت سال دفاع مقدس به افتخارآفرینی خویش ادامه داده و حتی در برخی از صحنه‌ها، جلودار مردها در امر پشتیبانی از دفاع مقدس و جنگ تحمیلی بوده‌اند و به تعبیر امام خمینی:
«... حظ اینها و زحمات اینها، بیشتر از مردها باید گفت. برای این که وقتی که بانوان می‌آیند، در میدان؛ قوة مردها دو چندان می‌شود یا ده چندان می‌شود...».1
خدمات و عملکرد اقشار مختلف زنان و بانوان ایرانی در طول دفاع مقدس، در واقع تداوم عملکرد درخشان آنها در طول نهضت و انقلاب اسلامی بوده است؛ منتهی به گونه‌های دیگر و به شکل فعالیت و عملکردهای داوطلبانه.
حضرت امام با یادآوری این خدمات شایستة بانوان، ضمن تقدیر از فعالیت‌های مختلف بانوان ایرانی، خطاب به آنها فرمودند:
«... امیدوارم که همان‌طوری که شما خانمها در همة اموری که مربوط به پیشرفت اسلام در قبل از این انقلاب و در زمان انقلاب و بعد از انقلاب داشتید، به همین نحو خداوند توفیق بدهد به شما که با تعهد باقی باشید و خدمت کنید، به این کشوری که در زیر ستم ستمکاران پایمال شده بود...». 2
تعمق در این فرمایش امام، مشخص می‌کند که هدف جامعة اسلامی از فراهم ساختن زمینة شرکت زنان در فعالیت‌ها و از جمله دفاع مقدس، چیزی از اقدام مسئولانة آنها در جهت پیشرفت اسلام و پیشبرد انقلاب و صدور ارزشها نبوده است.
حماسه‌آفرینی زنان در معرکة جنگ و نقش آنان در خط مقدم
اصلی‌ترین حماسه‌ها و عملکرد درخشان بانوان ایرانی در خط مقدم جنگ، تنها به امداد و کمک‌رسانی به موقع آنها به مجروحین و زخمی‌های جنگ و نیز خدمات‌رسانی به موقع در امور تغذیه و تهیه کردن و فراهم ساختن خوراک و پوشاک برای رزمندگان خلاصه نمی‌شود؛ بلکه مهم‌تر از همه، شجاعت‌هایی بوده است که برخی از بانوان ایرانی در خط اول جنگ و بخصوص در ابتدای شروع جنگ تحمیلی و درست در زمانی که خاک مقدس جمهوری اسلامی ایران، از چندین نقطة مرزی مورد تجاوز قرار گرفته بود، به نمایش گذاردند، به طوری که می‌توان به جرأت گفت اگر اقدامات، تشویق‌ها، حمایت‌ها و شرکت مؤثر و مستقیم بانوان ایرانی در استان‌ها و شهرها و بخصوص آبادی‌های مرزی کشورمان در ابتدای جنگ، علیه دشمنان نظام و در مقابله با عناصر فریب‌خوردة داخلی نبود، چه بسا دشمنان در همان ابتدای جنگ تحمیلی، به اهداف و اغراض شوم خود ـ یعنی تصرف و اشغال سریع‌تر مناطق مرزی کشور ـ توفیق می‌یافتند؛ اما این روحیة شهادت‌طلبی و بی‌باکی بانوان غیور ایرانی در داخل شهرها و آبادی‌های خالی از مردان (بیشتر مردها در این زمان در خط مقدم جبهه به دفاع و مقابله با دشمن مشغول بودند)، و تشویق‌ها و روحیه‌بخشی آنها به مردان و فرزندان جنگجوی خود، مبنی بر ماندن در شهر و مقاومت ورزیدن و دفاع کردن از خاک و سرزمین خود، در همان ابتدا دشمن را با دژی مستحکم مواجه ساخت که هرگز تصور آن را نکرده بود.
به نظر می‌رسد دشمن قبل از هجوم به خاک مقدس جمهوری اسلامی ایران، در این خیال خام بود که پس از هجوم همه‌جانبه‌اش به مرزها، شهرها و آبادی‌های ایران و با جنگ روانی و انداختن رعب و وحشت در دل ساکنان آن ـ بخصوص بانوان و کودکان این مناطق ـ در واقع آنها را وادار خواهد ساخت که از شوهران مبارز خود بخواهند که با ترک کردن جبهة جنگ و دفاع، خانوادة خویش را به شهرهای امن برسانند و بدین‌وسیله، هم جلوی مقاومت شوهران و فرزندان خود را در برابر دشمن بگیرند و هم خود بانوان با ترک گفتن منطقه و خالی نمودن شهرها، از یک طرف باعث تضعیف روحیة عناصر خط مقدم گردیده و از طرف دیگر از حجم نیروهای مؤثر جبهة مقاومت بکاهند و بعلاوه با ترک کردن منطقه، موقعیت پشت جبهه را خالی کرده و این فرصت را به دشمن می‌دادند که با دور زدن سپاه مقاومت کننده و سپس داخل شدن به شهر بی‌دفاع و خالی از سکنه، با سرعت هرچه تمام‌تر، مناطقی از ایران را به اشغال و تصرف خود درآورند و مقاومت افراد خط مقدم را فرو شکسته و تعداد بسیاری از مدافعین را به اسارت خود درآورند.
اما این خیال مذبوحانة دشمن بعثی، با جانفشانی و شجاعت شیرزنان ایرانی و روحیة بالای آنها، در مقاومت کردن و تشویق بی‌امان همسران و فرزندان خود به مقاومت و عدم ترک صحنه و باقی ماندن در منطقه ـ علیرغم وحشت و ناامنی ـ و درست در زمانی که شهر، آماج حملات زمینی و هوایی آنها قرار داشت، در همان ابتدا نقشه‌های آنان را نقش بر آب کرده و فرصت آماده شدن، بسیج مردمی و انسجام را به نیروهای نظامی و دفاعی کشور داد. بطوری که در پرتو چنین حرکت شجاعانة آنها، دشمن نه تنها به اشغال سریع مناطق مرزی کشور ما توفیق نیافت، بلکه پس از اندک زمانی زد و خورد با ساکنان محلی ـ که علیرغم فشارها و وحشتهای فراوان ـ حاضر به تخلیة منطقة خود نشده بودند و همچنین مقاومت‌ها و هجوم‌های رزمندگان اسلام، از خاک ایران عقب نشستند.
بنابراین اگر گفته شود که یکی از اصلی‌ترین عوامل زمین‌گیر شدن ارتش بعث عراق در استان‌های مرزی کشورمان، در پرتو عملکردها و اقدامات مؤثر بانوان ایرانیِ مستقر در آبادی‌ها و شهرهای مرزنشین و حدّت ذهن و جانفشانی آنها بدست آمده است، سخنی به گزاف گفته نشده است.
در عین حال شور و شوق بانوان ایرانی، جهت حضور مؤثر آنها ـ حتی در درون جبهه و در خط مقدم ـ تا پایان دفاع مقدس باقی ماند تا آنجا که حضرت امام در سخنرانی خویش،3 به این مطلب و شور و اشتیاق بانوان اشاره دارند.
ام وهب‌های عرصة دفاع مقدس
زنان فداکار ایرانی در طول هشت سال دفاع مقدس، بارها و بارها ـ چونان ام وهب معرکة کربلا ـ حماسه آفریدند و تشویق و ترغیب‌های این شیرزنان در پشت جبهه، عامل اصلی در گرما بخشیدن به حال و هوا و فضای جبهه حق علیه باطل بود که در برخی از وصیتنامة شهدای گرانقدر در هنگام وصیت به مادران خویش نمودار شده است.
هیجان و تشویق‌های زایدالوصفی که این بانوان در هنگام پوشیدن لباس رزم بر اندام رشید فرزندان و همسران فداکار خویش داشتند، در هیچ جای دنیا و انقلابات دیگر کشورها مثل و مانند نداشته و نخواهد داشت.
این حرکت شجاعانة آنها در روحیه بخشیدن به مبارزان اسلام بسیار مؤثر واقع می‌شد به عنوان مثال در قسمتی از وصیتنامة شهید علی عسکر شاهی اعزامی از استان یزد، این مطلب به نحوی زیبا و افتخارآمیز، تبلور روحیه‌ای را که مادر این شهید قبل از رهسپار ساختن فرزندش به جبهة جنگ، به جان و دل شهید خود بخشیده است به زیبایی هر چه تمام‌تر و در قالب عباراتی دلنشین به تصویر کشیده است و این اقدامات، پتانسیل واقعی و اصلی دفاع مقدس بود که توسط بانوان ایرانی صورت گرفت.
«... مادرم چه خوب مرا داماد کردی. آن لحظه‌ای که تصمیم به ازدواج گرفتم، شما با دست خود، لباس دامادی را ـ که همان لباس سپاه بود ـ به تنم کردی و عاقبت تبدیل به کفنم شد. مادرم! برایم خوب عروسی پیدا کردی! این مراسم ازدواج در کنار کارون انجام گرفته. مادر! شما مرا به طرف حجله‌گاه سنگرم فرستادی و من هم عاشقانه عروس شهادت را در آغوش گرفتم. پس بنابراین نباید جامة سیاه بر تن کنی...».
همین شور و اشتیاق بانوان ایرانی است که در کلام امام4 از آن به عنوان نیروی مضاعفی، یاد شده است و باعث تقویت روحیة مردان در عرصة دفاع مقدس می‌گردید.
نشر فرهنگ و ارزش‌های دفاع مقدس
دور ماندن بانوان از صحنه در موقعیت کنونی، به این عنوان که اکنون جنگ مستقیم و نظامی خاتمه یافته است، یکی از آفت‌های خطرناکی است که تأثیرات زیانبار آن، به مرور زمان، جامعة انقلابی و فعال ما را از درون به اضمحلال کشانده و آن را بسیار زشت‌تر از اشغال و تصرف نظامی، به دست دشمن می‌سپارد و خفت و ذلت آن تا بدان حد خواهد بود که حتی بازگشت به شرایطی ابتدایی اتمام جنگ نیز، به سالها وقت، سرمایه و برنامه‌ریزی مجدد نیازمند است.
بنابراین وجوب و لزوم باقی ماندن بانوان در صحنه، حتی پس از اتمام جنگ فیزیکی جنگ و دفاع مقدس، امری بدیهی و روشن خواهد بود. این حضور بانوان در صحنه، پیامدها و نتایج مثبت در زمینه‌های مختلف به همراه خواهد داشت که در این مقاله به یک بعد آن ـ یعنی نقش زنان در نشر و تعمیم فرهنگ دفاع مقدس ـ می‌پردازیم.
1ـ بانوان ایثارگر و حافظ ارزش‌های دفاع مقدس، به عنوان محورها و عاملان اصلی در تداوم و نشر فرهنگ دفاع مقدس:
گمارده شدن و به کار گرفتن آن قشر از زنان جامعه ـ به عنوان بانوان ایثارگر و دست‌اندرکار در امور جبهه در دوران دفاع مقدس ـ در رأس امور اجرائی و برنامه‌های اصلی و پست‌های کلیدی از یک طرف و تداوم همکاری آنها در جهت حفظ و صیانت و نشر هر چه مؤثرتر فرهنگ دفاع مقدس در میان بانوان، رغبت، اشتیاق و علاقة بانوان نسل جدید را که دوران حماسة دفاع مقدس درک ننموده‌اند، به آشنا شدن با حال و هوای آن روزها و درک ملموس‌تر نقش خویش به عنوان حافظ خون شهدا و پاسدار ارزش‌های انسانی، افزون خواهد ساخت.
زیرا آنچه امروزه بیش از هر چیز در قشر جوان ایرانی تأثیرگذار است، نقش عمل و اجرا و صورت عملی و اجرایی کارها و نیز تبلور ارزشها در عمل خواهد بود.
2ـ بهره‌گیری مناسب از هنرها و خلاقیت‌های بانوان هنرمند و خلاق در اقدامات تبلیغاتی و تعمیم فرهنگ و ارزش‌های دفاع مقدس:
در زمینة بکارگیری و استفاده از نیروهای خلاق و صاحب ذوق و استعداد، همیشه باید به این سخن ارزشمند مولایمان علی(ع)5 عنایت داشته باشیم که شبیه به این مضمون فرموده‌اند که هرکس را که دوستان و نزدیکانش او را واگذارند، بیگانگان پذیرایش خواهند بود.
بنابراین لازمست، با برنامه‌ریزی اصولی و درست و بدور از سلیقه‌گرایی و با مشورت کردن با کارشناسان خبره و متعهد، در کنار سود جستن از نیروی فکری و لسانیِ مربیان و آموزگاران متعهد، در زمینة نهادینه ساختن ارزش‌های دفاع مقدس در سطوح پائین مدارس و حتی از مهدکودک‌ها و آمادگی‌ها، با استفاده از وسایل و ابزار پیشرفته و اقناعی جدید، فرزندان و نوباوه‌گان دختر جامعه را ـ که در آینده مادران فردای جامعه خواهند بود ـ با ارزش‌های اسلامی ـ مذهبی و اندیشه‌های ارزشی دفاع مقدس آشنا کنیم.
البته در این زمینه باید به هوش باشیم و باور داشته باشیم که این دختران خردسال امروز، با توجه به رشد و پیشرفت سریع علمی که در دختران ایجاد شده و مسلماً نیز در آینده بسیار بیشتر از این خواهد شد، بخش بزرگی از نیروهای اجتماعی، خانوادگی، فرهنگی و حتی سیاسی و اداری جامعة ما را تشکیل خواهند داد و بنابراین تأثیرات مستقیم آنها ـ چه در نهادهای خصوصی و خانوادگی و چه در نهادهای کلان اداری و رسمی ـ بر کودکان نسل‌های بعدی، به بالاترین حد افزایش خواهد یافت. به همین دلیل ارزشی ساختن نوباوه‌گان و دختران خردسال امروز و آشنا ساختن آنها با مفهوم عملی ارزش‌های دفاع مقدس و احیای خاطرات و اقدامات سلحشورانة رزمندگان در جبهه و نیز توجیه آنها نسبت به سؤالات و نکات مبهمی که ممکن است، برای آنها در آینده پیشامد کند، در واقع نسل سوم و نسل‌های بعدی جامعة اسلامی را با ارزش‌های دفاع مقدس همراه و همگام خواهد ساخت.
«... درود بی‌پایان بر زنان متعهدی که اکنون در سراسر کشور به تربیت نوباو‌گان... اشتغال دارند...» 6
در هر حال، بانوان ما نباید از این نکته غافل شوند که حیاتی بودن حضور مؤثر و متعهدانة آنها، تنها در طول دفاع مقدس خلاصه نشده است؛ بلکه جامعة اسلامی ما که اکنون از تمامی جهات، مورد هجمة دشمنان خارجی و داخلی قرار گرفته است، بیش از همه زمان‌های دیگر و حتی بیش از دوران انقلاب و دفاع مقدس، به حضور مؤثر و متعهد آنها در جامعه نیازمند است.
بانوان ما باید، آگاه باشند که هنر متعهدانه، ذوق و خلاقیتِ توأم با ارزش، اقدام و کار عملی با نیتی الهی در وجود آنها مورد نیاز است تا در پرتو آن، فرهنگ ارزشمند دفاع مقدس در دل و جان کودکان، نوجوانان، جوانان و حتی مردان و همسران آنها باقی بماند و این نصیحت امام راحلمان را، جهت حضوری همیشگی در صحنه مدنظر داشته باشیم که می‌فرمایند:
«... مطمئن باشید که تا شماها در صحنه هستید... و جوان تربیت می‌کنید، این اسلام به پیش برود...» 7
پی‌نوشتها:
1. صحیفه امام، ج 13، ص 25.
2. همان، ج 19، ص 183.
3. همان، ج 16، ص 13.
4. همان، ج 19، ص 183.
5. نهج‌البلاغه، حکمت شماره 14.
6. صحیفة امام، ج 14، ص 317.
7. همان، ج 19، ص 185.